Karl Marx và giá trị của người làm khoa học

Tuần vừa rồi, mình được đóng hai vai trò cùng lúc: một thầy trong hội đồng chấm luận văn của các bác sĩ nội trú, và một học trò trong lĩnh vực theo dõi phát triển thần kinh cho trẻ nguy cơ cao.

Khoảnh khắc đứng giữa hai vị trí ấy khiến mình suy nghĩ rất nhiều — vài năm nữa, khi hoàn tất chương trình nghiên cứu sinh, có lẽ mình sẽ chính thức bước vào vai trò người hướng dẫn khoa học cho các đồng nghiệp trẻ. Và rồi, mình tự hỏi: làm sao để các thế hệ học trò, đồng nghiệp có thể lớn lên trong khoa học một cách thuận lợi, trung thực và nhân văn?

Mình nhớ đến Karl Marx và khái niệm giá trị trao đổi của khoa học.

Tư tưởng cốt lõi của Marx

Marx phân tích rằng mọi hàng hóa (commodities) đều có hai loại giá trị:

- Giá trị sử dụng (use-value): công dụng thực tế — ví dụ, chiếc ghế giúp ta ngồi.

- Giá trị trao đổi (exchange-value): giá bán trên thị trường.

Trong xã hội tư bản, giá trị trao đổi dần trở thành thước đo duy nhất, trong khi công sức, mối quan hệ xã hội, và sự sáng tạo đằng sau quá trình sản xuất lại bị che khuất. Marx lo ngại rằng hệ thống này sẽ dẫn đến sự bóc lột lao động, nơi con người bị biến thành “cỗ máy sản xuất”, làm việc mà không còn nhận ra giá trị thật của chính mình.

Tương đồng với khoa học hiện đại

Khoa học ngày nay có thể xem như phiên bản hiện đại của hệ thống sản xuất tư bản.

Bài báo khoa học trở thành “hàng hóa”, còn chỉ số ảnh hưởng (impact factor) chính là giá trị trao đổi.

Việc công bố trên Nature hay Science được xem như minh chứng cho “giá trị”, nhưng đồng thời lại che lấp toàn bộ quá trình lao động trí tuệ — ý tưởng, thất bại, hợp tác và cả những đóng góp âm thầm.

Dưới góc nhìn Marxist, đây là một dạng “tư bản khoa học”: nơi người có quyền lực (giáo sư, trưởng nhóm) có thể “tận dụng” sức lao động của người khác (nghiên cứu sinh, kỹ thuật viên, postdoc) để tối đa hóa sản lượng bài báo — giống như nhà tư bản tối đa hóa sản lượng hàng hóa.

Giữ lại phần “người” trong khoa học

Chính vì vậy, mình nghĩ nhiều hơn về vai trò người hướng dẫn khoa học — làm sao để người học được nhìn nhận như một tác giả thật sự, được lắng nghe, được thảo luận, và được học cách để khoa học vẫn là khoa học, không trở thành dây chuyền sản xuất tri thức.

Có ít nhất ba yếu tố giúp giữ lại phần “người” trong khoa học:

- Cơ chế điều tiết: Các quy định về tác giả, chính sách của tạp chí và cơ quan nghiên cứu giúp ghi nhận công lao, bảo vệ người yếu thế trong hệ thống.

- Danh dự và uy tín: Một nhà khoa học bị coi là “bóc lột” sẽ dần mất tín nhiệm, không thể tồn tại trong cộng đồng học thuật — nơi danh dự là vốn quý nhất.

- Tự do lựa chọn: Khác với công nhân thế kỷ XIX, người làm nghiên cứu ngày nay có thể rời khỏi hệ thống, tìm môi trường khác, hoặc chọn cách làm khoa học tử tế, phù hợp với giá trị của mình.

Và có lẽ, sau tất cả, điều quan trọng nhất vẫn là giữ lại “giá trị sử dụng” của tri thức. Làm khoa học không chỉ để có bài báo, mà để trưởng thành như một con người