Antisense oligonucleotides (ASO) và bước tiến mới trong điều trị bệnh thần kinh
1. Mốc mở đầu
Năm 2016, Nusinersen (Spinraza®) được FDA chấp thuận để điều trị spinal muscular atrophy (SMA) – bệnh lý thần kinh cơ di truyền hiếm gặp (1)
Đây là thuốc antisense oligonucleotide (ASO) đầu tiên trong lĩnh vực thần kinh học, hoạt động bằng cách điều chỉnh quá trình cắt nối (splicing) của gen SMN2, giúp tăng sản xuất protein SMN chức năng vốn bị thiếu hụt ở bệnh nhân SMA.
Sự ra đời của Spinraza mở ra một kỷ nguyên mới: điều trị bệnh thần kinh từ mức RNA.
2. ASO là gì?
Antisense oligonucleotides (ASOs) là các chuỗi oligonucleotide tổng hợp ngắn, đơn sợi, có khả năng bắt cặp với RNA đích để điều chỉnh biểu hiện protein.
Các cơ chế tác động chính:
Ngăn cản quá trình dịch mã (translation blocking)
Gây cắt RNA đích qua enzyme RNase H
Điều chỉnh quá trình cắt nối (splicing) của mRNA
Ví von dễ hiểu: ASO giống như một “chìa khóa di truyền” được thiết kế riêng để khóa hoặc sửa lại một câu lệnh sai trong bộ mã gen, trước khi nó tạo ra một protein lỗi.
3. Tại sao ASO là tương lai của điều trị thần kinh?
Hầu hết bệnh thần kinh di truyền hiện nay chưa có liệu pháp điều trị nguyên nhân, chủ yếu kiểm soát triệu chứng.
ASO mang lại hướng đi đột phá:
- Tác động sớm hơn, ngay ở mức RNA – gốc rễ của bệnh.
- Mở ra khả năng điều trị cá thể hóa theo gen thay vì chỉ kiểm soát co giật, trương lực hay suy giảm vận động.
Tuy nhiên, việc phát triển ASO vẫn gặp nhiều thách thức:
- Hiệu quả gắn kết mục tiêu (target engagement) chưa đủ mạnh
- Tác động sinh học ngắn hạn
- Độc tính ngoài mục tiêu (off-target toxicity) — khi ASO gắn nhầm RNA khác, gây phản ứng miễn dịch hoặc tổn thương tế bào
4. ASO trong bệnh động kinh — liệu có khả thi?
Câu trả lời là Có, dù chưa có thuốc nào được FDA phê duyệt cho động kinh.
Nhiều nhóm nghiên cứu đang tập trung vào bệnh não động kinh và phát triển (DEE), với nhiều gen “đích” tiềm năng:
SCN1A, SCN2A, KCNQ2, STXBP1, SYNGAP1, v.v.
Nghiên cứu tiêu biểu:
Roxane Van Heurck và cộng sự (Thụy Sĩ – Pháp)
Phân tích 155 bệnh nhân khởi phát động kinh trước 18 tuổi, kèm chậm phát triển hoặc rối loạn trí tuệ
105 trẻ (68%) mang biến thể gây bệnh hoặc có khả năng gây bệnh
16 trẻ (≈ 15% nhóm dương tính; ~ 10% tổng quần thể) thuộc nhóm có thể điều trị cá thể hóa, gồm:
SCN1A, SCN2A, KCNQ2, KCNT1 → thuốc điều biến kênh ion
SLC2A1 → chế độ ăn keto
TSC1/TSC2 → thuốc ức chế mTOR
SCN1A, SCN2A, GRIN2A, SYNGAP1 → tiềm năng cho liệu pháp ASO
5. Từ phòng thí nghiệm đến hi vọng tương lai
Roxane Van Heurck – bác sĩ di truyền, nghiên cứu viên
- Cộng sự trong dự án hợp tác Việt Nam – Thụy Sĩ,
- Giải thưởng L’Oréal-UNESCO For Women in Science (Belgium Fellow 2013).
Cùng các đồng nghiệp tại Geneva, chúng mình đang khám phá bản đồ gen của trẻ DEE Việt Nam, hướng tới điều trị đích, trong đó có liệu pháp ASO.
Dù kết quả cuối cùng vẫn đang được phân tích, chúng mình tin đã rõ ràng:
Một ngày nào đó, liệu pháp ASO cho động kinh sẽ không còn xa vời.
Cảm ơn vì được đồng hành cùng một đội ngũ tuyệt vời – nơi khoa học và tình người luôn gặp nhau.
(1) U.S. Food and Drug Administration. FDA approves first drug for spinal muscular atrophy. December 23, 2016.
(2) van Heurck R, Hammar EB, Ville D, Lebon S, Chatron N, Marconi C, et al. Comprehensive genetic diagnosis and therapeutic perspectives in 155 children with developmental and epileptic encephalopathy. Eur J Paediatr Neurol. 2025;56:97-103. doi:
10.1016/j.ejpn.2025.04.014. PubMed PMID: 40347601.
Thông tin về Roxane Van Heurck https://www.youtube.com/watch?v=03S-ZEhWRV0
